Bóbr jest jednym z niewielu gatunków zwierząt, które potrafią przystosowywać środowisko do własnych potrzeb. Człowiek i bóbr mają ze sobą wiele wspólnego – żyją w rodzinach, potrafią przystosowywać się do zmiennych warunków środowiska, są indywidualistami. W warunkach postępującego przekształcania środowiska przyrodniczego często dochodzi do konfliktów na linii bóbr – człowiek. Jednak o ile działalność człowieka bardzo rzadko jest korzystna dla przyrody, o tyle działalność bobrów może przywracać właściwe stosunki wodne, utrzymywać i zwiększać różnorodność biologiczną, ograniczać erozję, zwiększać tempo samooczyszczania się wód. Miejsca zamieszkałe przez bobry są atrakcyjne dla człowieka pod względem estetycznym, rekreacyjnym i edukacyjnym. 

Jak powstaje tama bobrowa?

Pierwszym etapem w półrocznym grafiku prac bobrów na płytkich wodach o niewielkim spadku terenu i mało stromych brzegach, jest budowa lub odbudowa tamy. Dzięki takim budowlom wodnym zostaje spiętrzona woda, która pozwala na ukrycie podwodnych wejść do nor lub żeremi, swobodne pływanie, magazynowanie pokarmu na zimę, a w przypadku żerowania bobrów na lądzie i pojawienia się niebezpieczeństwa skraca drogę ucieczki.

Tamy bobrowe zbudowane są z podobnych materiałów co żeremia, z lokalnie dostępnego materiału: gałęzi, mułu, darni lub w całości z kamieni. W miejscach częstego przebywania ludzi bobry wbudowują w tamy kawałki desek, złom żelazny, plastik, cegły, porcelanę (spotkano również czaszkę łosia!). Bobry budują tamy całymi rodzinami, niektóre osobniki ścinają drzewa i oddzielają gałęzie, podczas gdy w tym samym czasie inne przytwierdzają dostarczony materiał budulcowy do dna i brzegu cieku. Tamy są bardzo szczelne, wszelkie uszkodzenia są szybko i sprawnie naprawiane, co sprawia, że mogą utrzymać się w tym samym miejscu przez wiele lat. Najmniejsze tamy mogą mieć kilkanaście centymetrów wysokości i kilkadziesiąt centymetrów długości, lecz zdarzają się i takie, które osiągają wysokość kilku metrów a długość dochodzącą do kilkuset metrów.

W wyniku spiętrzenia wody przez tamę, na cieku następuje cofnięcie się wody i jej zatrzymanie. W ten sposób powstaje specyficzny zbiornik wodny określany mianem „stawu bobrowego", który w zależności od ukształtowania terenu i wysokości skarp cieku może zajmować powierzchnię nawet kilku hektarów. Zbiorniki te mogą magazynować znaczne ilości wody, nawet do 200 tys. m³. Istotny jest również wpływ bobrów na przechwytywanie materiału niesionego przez rzeki i osadzanie go na dnie zbiorników. Oblicza się, że jedna tama może zatrzymać około 5 000 m³ takiego materiału rocznie. Magazynowanie wody, poprzez budowę tam przyczynia się do podwyższenia i stabilizacji poziomu wód gruntowych, co zwiększa powierzchnię obszarów podmokłych. Jest to niezmiernie istotne, w sytuacji ogromnego i pogłębiającego się deficytu wody, zwłaszcza w Wielkopolsce wykazującej od dziesięcioleci szybko postępujący proces stepowienia.  

Co to jest strój bobrowy?

Od wiosny do jesieni bobry znaczą zajmowane terytorium strojem bobrowym. "Strój bobrowy" (kastoreum) jest wydzieliną gruczołów płciowych o silnym zapachu piżma. Wzbudza on w rodzinie poczucie pewności siebie i odstrasza intruzów. Bobry składają kastoreum na kilku lub kilkudziesięciu kopczykach o wysokości około 10 cm. Często przy wykryciu obcego stroju bobrowego na swoim terenie bóbr przybiera postawę zaniepokojenia, charakteryzującą się rozdęciem karku poprzez stroszenie włosów, uniesieniem głowy, otwarciem pyska i ściągnięciem dolnej wargi ukazującej siekacze. Dawniej strój bobrowy wykorzystywano do produkcji "kastoreum"- proszku, z którego wytwarzano pachnidła.

Zapraszamy na kolejną edycję warsztatów „Rola wody w środowisku i życiu człowieka". Leśnicy podkreślają znaczenie, rolę wody i jej związek z ekosystemami leśnymi oraz  omawiają biologię i ekologię bobrów. Kładą nacisk na znaczenie  bobrów  w  środowisku,  oraz  opisują  sposoby  rozwiązywania  konfliktów  między  bobrem  a  człowiekiem.  Wszystkich miłośników lasu zapraszamy do Ośrodka Edukacji Leśnej „Łysy Młyn" w Nadleśnictwie Łopuchówko.

Jak nazywa się dom bobra i jak jest zbudowany?

Na ciekach o wysokich skarpach i zwięzłym gruncie bobry kopią w ziemi nory mieszkalne. Początkowo są to płytkie nory, zakończone niewielkimi półkami pod poziomem wody, bez otworów wentylacyjnych, służące jako schronienie awaryjne. W miarę upływu lat układ ten zostaje bardziej rozbudowany, wówczas do komory gniazdowej może prowadzić wiele skomplikowanych korytarzy z kilkoma komorami mieszkalnymi. Długość nor zwykle wynosi ok. 10 m, choć niejednokrotnie może być dłuższa. Wejście do nor, będące zarazem wyjściem, zlokalizowane jest pod wodą, natomiast na brzegu można natknąć się na ujścia otworów wentylacyjnych.

Przyglądając się pracy rodziny bobrowej i szukając śladów ich działalności należy uważać na "dziury" w ziemi, w które możemy wpaść i złamać sobie nogę. Są to właśnie otwory wentylacyjne nory bobrowej. Zasadniczy wpływ bobra na środowisko wyraża się zmianą stosunków wodnych. Bobry osiedlając się na ciekach wodnych jeszcze przed zbudowaniem jakiejkolwiek tamy zmniejszają odpływ wody w dotychczasowych ilościach przez odprowadzanie ziemi do wody z wykopanych przez siebie nor.

Co to jest żeremie?

Na terenach podmokłych, bagiennych oraz na zbiornikach i ciekach wodnych o niskich brzegach bobry budują żeremia, do których budowy gryzoń ten wykorzystuje ścięte przez siebie gałęzie, kamienie, żwir, mech, trawy oraz muł. Najczęściej położone jest ono w najbardziej niedostępnym zakątku zbiornika. Wejście do komory mieszkalnej żeremia, podobnie, jak w przypadku nor, znajduje się pod wodą. Na wykonaną komorę nakładane są gałęzie, muł i inne materiały. Żeremie składa się z korytarza, przedsionka i suchej  komory mieszkalnej wyścielonej ostróżynami z drewna, kory i trawy. Wokół żeremia budowane są liczne podwodne kanały, których łączna długość w obrębie jednego stanowiska może sięgać 420 m.  Żeremia są ciągle rozbudowywane przez bobry, zwłaszcza jesienią, uszczelniane są przed zimą i na wiosnę, przed narodzinami młodych. Na obszarze Polski najczęściej spotykane są żeremia osiągające wysokość od 1 m do 8 m. Opuszczone żeremie jest zapadnięte od góry i nie widać nigdzie śladów napraw.

Czy bóbr opiekuje się swoim potomstwem?

Bobry łączą się w pary na dłuższy czas. Akt płciowy ma miejsce pod wodą. Po 100 dniach rodzi się zwykle trójka młodych z szeroko otwartymi oczami. Przeważnie tylko dwa dożywają momentu wyjścia z żeremia lub nory. Przez pierwsze dwa miesiące pozostają pod opieką starszego, rocznego rodzeństwa oraz samicy, która w tym czasie mało żeruje. Pokarm roślinny zaczynają przyjmować już po 11 dniach, choć w pełni dopiero po 3 tygodniach. Przez pierwsze tygodnie młode karmione są głównie mlekiem matki. Z żeremia można w tym czasie, z odległości kilku kroków, usłyszeć piski i burknięcia bawiących się maluchów. W lipcu, gdy dopisze nam szczęście, możemy ujrzeć dorosłe z pary rodzicielskiej lub roczniaki płynące z pęczkiem pędów i nurkujące przy brzegu — przy podwodnym wejściu do nory lub żeremia. W tym czasie, aż do września można zobaczyć dorastające młode bobry, które wypływają wyłącznie w towarzystwie dorosłych lub roczniaków i żerują, korzystając z obfitości ziołorośli.

W jaki sposób bobry oddziałują na środowisko?

• Działalność bobrów ma istotny wpływ na charakter cieków i ich dolin. Szczególnie podwyższanie poziomu wody i wycinanie części drzew przez bobry powodują zmianę struktury i składu gatunkowego roślinności w dolinie;
• Już w pierwszych latach po zalaniu terenu następuje sukcesja roślinności bagienno- wodnej. Pojawia się rzęsa, rdestnica pływająca, okrężnica bagienna, turzyca kępowa, kosaciec żółty, przetacznik długolistny, sit, rzepicha ziemnowodna i inne;
• Na terenie wokół stawu stopniowo dominację zdobywa warstwa krzewów, która dzięki ścinaniu przez bobry drzew ma zwiększony dopływ światła. Drzewa nie tolerujące wysokiego poziomu wody ustępują na rzecz wierzb, olch i jesionów. Odtwarzają się naturalne zespoły zaroślowe, z których w przyszłości może powstać podmokły las olchowo-jesionowy;

Bobry dla edukacji: Staw bobrowy i jego otoczenie może służyć dzieciom jako lekcja poglądowa biologii, obserwacja procesów i zależności ekosystemowych, miejsce podpatrywania i fotografowania przyrody.

• Tworzone przez bobry zbiorniki wodne sprzyjają podniesieniu temperatury wody latem. W wodzie o zwiększonej temperaturze oraz zawartości związków azotu i fosforu licznie występuje plankton roślinny i zwierzęcy;
• Obfitość cząstek organicznych oraz zwolnienie prądu sprzyja rozwojowi wielu gatunków bezkręgowców charakterystycznych dla wód stojących. Są to m.in. widelnice, jętki, muchówki, chruściki, skorupiaki i inne. Te z kolei stanowią pożywienie dla wielu gatunków ryb , płazów, gadów i ptaków;
• Środowisko stawów bobrowych jest atrakcyjnym miejscem lęgowym dla wielu płazów i niektórych gadów. Z kolei powstały przez podmycie wykrot lub ścięte drzewo to doskonałe siedlisko dla grzybów, pajęczaków, owadów oraz zwierząt owadożernych;
• Stawy bobrowe mają orgomne znaczenie również dla wielu gatunków ptaków. Ekosystem stawu bobrowego jest dla wiele ptaków wodno-błotnych ważnym miejscem w sezonie lęgowym, spoczynkowym i migracyjnym. Dogodne miejsca  na założenie gniazd sprawiają, że wyprowadzanych jest więcej młodych. Bogatą bazę pokarmową (roślinną i zwierzęcą) oraz małą retencję wykorzystują m.in.: kaczki (np. cyraneczka, krzyżówka, świstun, gągoł), ptaki brodzące (żuraw, czapla, bocian biały i czarny), łabędź, zimorodek a nawet rybołów. Niskie zarośla drzewiaste i krzewiaste przyciągają ptaki śpiewające, które znajdują tu dobre warunki na założenie gniazd i wysiadywanie jaj. Wykroty powalonych drzew oraz stare tamy bobrowe wykorzystują czyżyki. Z martwych, stojących drzew korzystają dzięcioły i inne dziuplaki. Z kolei ptaki drapieżne (myszołowy, jastrzębie, sowy) polują na drobne zwierzęta żyjące przy żeremiach lub tamach bobrowych (np. piżmaki, ryjówki).

Czy wiesz, że:

- Tereny leśne zlewisk, zwłaszcza mokradła, dostarczają 75% świeżej wody dostępnej na Ziemi;

- Lasy pełnią funkcję naturalnego filtra wody. Przyczyniają się do tego również bobry tworząc „stawy bobrowe", które działają jak naturalne oczyszczalnie ścieków;

- Zmiany klimatu wpływają na dostępność zasobów wodnych;

- Mniej więcej jedna trzecia największych miast świata czerpie znaczną część wody pitnej prosto z leśnych obszarów objętych ochroną;

- Jeśli przyjmiemy, że na naszych ciekach funkcjonuje tylko 1000 stawów bobrowych i każdy z nich gromadzi tylko 1000 m³ wody, to po uwzględnieniu retencji glebowej otrzymamy liczbę 2 mln m³ zretencjonowanej wody;

- Stawy bobrowe zmniejszają wahania poziomu wody i ograniczają powodzie w dolnym biegu rzeki, zatrzymują falę roztopów wiosennych oraz ulewnych deszczy;

- Rozlewiska bobrowe działają także jak filtry i osadniki, inicjując procesy mechanicznego, chemicznego i bakteriologicznego oczyszczania.

Zapraszamy do wspólnego odkrywania tajemnic zwierząt wielkopolskich lasów w cyklu "Wierzę w leśne zwierzę".