Zanieczyszczenia powietrza nie są problemem lokalnym to problem globalny. Z każdym oddechem wciągamy do płuc pół litra powietrza. Jakość powietrza ma ogromny wpływ na nasze zdrowie i stan poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego. Czy wiecie, że są rośliny, które poprzez zmiany swojego wyglądu mogą pokazać, że coś niedobrego dzieje się w środowisku? Takie rośliny to bioindykatory – są one wrażliwe na nadmiar lub brak określonej substancji, w wyniku czego zmienia się ich wygląd zewnętrzny.

Jednym z naturalnych bioindykatorów wykorzystywanym w monitoringu powietrza są porosty, głównie te występujące na korze drzew.

Porosty, to organizmy określane jako grzyby zlichenizowane. Na świecie znanych jest około 14 000 gatunków porostów, a w Polsce ponad 1600. Jest to idealna symbioza dwóch grup organizmów – grzybów i glonów, głównie zielenic lub sinic. Według niektórych uczonych, to współżycie to nie do końca symbioza, lecz helotyzm. Czyli sytuacja, w której organizm silniejszy – grzyb - więzi i zaprzęga do swych celów ten słabszy.

Każdy z partnerów tego specyficznego związku cudzożywnego grzyba z samożywnym glonem ma określone umiejętności, dzięki takiej kombinacji porost może występować praktycznie wszędzie: na murach, skałach, na liściach, gałęziach, na korze drzew, na murszejących pniakach czy na ziemi.

Grzyb to specyficzne rusztowanie dla porostu, które „mocuje” go w podłożu. Jego funkcja to dostarczenie schronienia, soli mineralnych i wody potrzebnych partnerowi, czyli glonowi. Glony z kolei mają specjalne aparaty, dzięki którym zamieniają energię światła słonecznego na pokarm (w procesie fotosyntezy) i dzielą się nią z grzybem.

Na wspólny sukces pracuje więc każdy.

Porosty pobierając różne składniki całą plechą prosto z powietrza są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia! Szczególnie na dwutlenek siarki SO², który hamuje ich rozwój.

Obserwując porosty, możemy w prosty sposób stwierdzić czy powietrze w danym obszarze jest zanieczyszczone dwutlenkiem siarki i związkami azotu, czy też nie. W jaki sposób? Posługując się skalą porostową, w której w zależności od kształtu, wielkości, bardziej lub mniej złożonej struktury porostu możemy ustalić jego przynależność do danej strefy porostowej i określić przybliżoną zawartość SO² w powietrzu. Ustala się wówczas kolejne progi, tzw. stopnie wrażliwości, jakie są w stanie przeżyć poszczególne grupy gatunków. Tego typu skale są opracowane już w kilku krajach, także w Polsce. Na ich podstawie, badając skład gatunkowy porostów, można w przybliżeniu określić stężenie SO2 danej okolicy.

Każdemu obserwatorowi w terenie z pewnością przyda się klucz do oznaczania gatunków porostów najczęściej spotykanych w lasach stworzony przez Centrum Informacyjne Lasów Państwowych.

W miejscach gdzie stężenia zanieczyszczeń (głównie SO²) są bardzo duże, najczęściej w okolicach dużych zakładów przemysłowych i centrach miast występują tzw. pustynie porostowe - porostów tam po prostu nie ma. Wysokie stężenie dwutlenku siarki w powietrzu powoduje zanik zielonego barwnika – chlorofilu i tym samym glony nie mogą produkować materii organicznej (zostaje zahamowana fotosynteza) i zamierają.

W strefie słabego wzrostu, przy dużym stopniu zanieczyszczenia występują porosty skorupiaste (proszkowate, wyglądające, jak różnokolorowe plamy) takie jak np. misecznica murowa, obrost wzniesiony, paznokietnik ostrygowy. Jeśli powietrze jest trochę czystsze mówimy o strefie walki możemy wówczas zaobserwować porosty o plesze listkowatej przylegające do pnia, takie jak np. pustułka pęcherzykowata, tarczownica brustkowata, złotorost ścienny. Tam gdzie powietrze jest czystsze zauważamy, że porosty są coraz bardziej rozgałęzione, „puszyste” i coraz większe – to porosty krzaczkowate tworzące strefę normalnego wzrostu, takie jak np. brodaczka kędzierzawa, odnożyca mączysta, obrostnica rzęsowata. Na obszarach z czystym powietrzem plecha porostów ma często postać długich sztywnych nitek lub frędzelków. Porosty niezależnie od kształtu mogą mieć bardzo różne kolory – zielone, szare, żółte, pomarańczowe, czerwone, różowe, brązowe i czarne.

• Organizmy pionierskie, torujące drogę rośliną  naczyniowym w zasiedlaniu skał, wydm itp.
• Organizmy kształtujące mikroklimat w lesie, ich plecha magazynuje dużą ilość wody, a woda powolutku odparowując zapewnia na długi czas w miarę stałą wilgotność w lesie.
• Bariera ochronna dla drzew, pokrywając pnie drzew powodują, że drzewa takie są bardziej odporne na infekcje grzybowe.
• Jako organizmy wolno rosnące niektóre gatunki porostów mogą być zaskakująco długowieczne. Najstarsze ocenia się na kilka tysięcy lat, natomiast osobniki kilkusetletnie rosną przy niemal każdym tatrzańskim szlaku.
• Organizmy znajdujące zastosowanie przy farbowaniu tkanin, w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym przy utrwalaniu zapachów, przy produkcji lakmusu i środków zwalczających roślinożerne owady i ślimaki oraz jako wskaźnik przy datowaniu podłoża skalnego.
• Prawdopodobnie biblijną „manną” była misecznica jadalna Lecanora esculenta - porost, którego zbite plechy mogą być niesione przez wiatr na duże odległości. Do dziś porost ten spożywany jest przez plemiona Beduinów koczujące na pustyniach.
• Stanowią pokarm dla około 300-400 gatunków bezkręgowców.
• Stanowią pokarm dla zwierząt kręgowych takich jak: renifery, karibu (renifer tundrowy), czy wół piżmowy.

Weźmy pod lupę porosty rosnące na pniach drzew w okolicy, a zobaczymy w jakim środowisku żyjemy.

Za stan powietrza odpowiadamy wszyscy. Dzień Czystego Powietrza niech przypomina nam, że w domowych piecach dozwolone jest, oprócz węgla, spalanie wyłącznie czystego drewna, kory, korka, czystych trocin, ścinek drewnianych, czystej tektury i papieru. Każdy z nas codziennie podejmuje wybory, które przekładają się na jakość powietrza w naszej okolicy, a często również na stan powietrza, którym oddychają ludzie na drugim końcu świata.

Osoby, które spalają odpady łamią prawo dotyczące ochrony środowiska i zagrożeń epidemiologicznych oraz przepisy przeciw pożarowe.

Dbajmy o powietrze.

Mamy dla Was także okolicznościową kartę pracy. To świetny sposób na wspólną zabawę!

tekst: Karolina Prange, Nadleśnictwo Łopuchówko