Objęty ochroną teren o powierzchni ponad 222 hektarów położony jest na lewym brzegu Warty, na obszarze podlegającym jej bezpośrednim wylewom. Jednocześnie od południa otacza go ujściowy odcinek rzeki Lutyni. Historia rezerwatu sięga początku XX wieku. To tutaj w 1907 roku staraniem Franciszka. Pfuhla został utworzony pierwszy w Wielkopolsce rezerwat przyrody, chroniący najstarsze i najcenniejsze przyrodniczo fragmenty Uroczyska Warta. Obejmował on co prawda jedynie 0,75 hektara i w okresie po zakończeniu I wojny światowej został przetrzebiony, jednak świadczy to o fakcie, że ochrona przyrody nie była obca leśnikom już na początku ubiegłego stulecia.

Dzięki powołaniu rezerwatu Lasy Czeszewskie zachowały swoje niepowtarzalne wartości. Ich piękno wielokrotnie opisywali między innymi Konstanty Stocki, Adam Wodziczko oraz Jan Sokołowski.

W okresie międzywojennym, prawdopodobnie tuż przed 1939 rokiem, zaplanowano utworzenie trzech rezerwatów obejmujących lasy położone nad Wartą, po północno-wschodniej stronie uroczyska. Niestety po II wojnie światowej przez 14 lat nie kontynuowano ochrony na tym obszarze. Wielką zasługą dla ochrony lasów łęgowych okolic Czeszewa było zapobieżenie przez przedwojennych przyrodników i leśników (głównie przez prof. Jana Sokołowskiego) wybudowaniu wału ochronnego, który miał odciąć las od corocznych życiodajnych wylewów rzeki. Po 1945 roku pomysł ten odżył, lecz ponownie spotkał się z dezaprobatą przyrodników i ostatecznie został zaniechany, a wał przeciwpowodziowy poprowadzono poza lasem, po jego południowej granicy, wzdłuż rzeki Lutyni 

Łęgi Czeszewskie po II wojnie światowej

Idee ochrony powróciły dopiero w roku 1959, kiedy odrębnymi zarządzeniami Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 4 maja 1959 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody powołano dwa rezerwaty: Czeszewo oraz Lutynia. Pierwszy z nich obejmował 26 hektary lasu bliżej Warty, drugi liczył 47 hektary i był usytuowany w południowej części uroczyska, nad Lutynią. W 2004 roku w związku z połączeniem rezerwatów i przestrzeni ich dzielącej miejsce to nazwano Czeszewski Las.

Połączenie rezerwatów w szczytnym celu

Wniosek o utworzenie rezerwatu był elementem szerszej koncepcji skutecznej ochrony, a także udostępnienia i wykorzystania do edukacji ekologicznej całego obszaru Uroczyska Warta. W ramach tych działań w latach 2004–2011 powstał szereg budowli hydrotechnicznych doprowadzających i zatrzymujących wodę w starorzeczach, w tym trzy progi gabionowe na rzece Lutyni. Z kolei w 2008 roku utworzono Ośrodek Edukacji Leśnej, którego głównym zadaniem jest popularyzacja wiedzy na temat niezwykle cennego obszaru w widłach rzeki Warty i Lutyni. Przeprowadzona w ostatnich latach na potrzeby planu ochrony Żerkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego inwentaryzacja przyrodnicza potwierdziła, że również zachodnia część Uroczyska Warta zasługuje na podkreślenie jej wartości przyrodniczej poprzez objęcie ochroną rezerwatową. Niezwykle ważne dla zachowania kompleksu łęgów i starorzeczy jest włączenie do obszaru chronionego odcinka rzeki Lutyni przy jej ujściu do Warty. Zmiany klimatyczne (długotrwałe susze, brak naturalnych zalewów) powodują, że Lutynia jest obecnie najważniejszym źródłem zasilania tych terenów wodą.

Charakterystyka Czeszewskiego Lasu

Opisywany obszar jest typową równiną terasy rzecznej, zbudowaną z mad rzecznych, tylko miejscami przechodzących w płaty piaszczyste, gliniaste i pylaste utwory polodowcowe. Żyzne gleby tego typu powstają w dolinach rzecznych na skutek okresowych zalewów wodami powodziowymi, osadzającymi na powierzchni gleby warstwy namułów. Oprócz tych charakterystycznych gleb, wpływających na bogactwo świata roślinnego uroczyska, niewątpliwie największe oddziaływanie na las mają obecne na tym terenie starorzecza. Ponieważ w końcu XIX wieku Warta została uregulowana – przede wszystkim w celu ułatwienia żeglugi – pozostałe we wnętrzu lasu meandry odcięto od głównego koryta rzeki, tworząc urokliwe jeziorka.

W czasie wiosennych roztopów i wezbrań Warty i Lutyni zbiorniki te napełniały się wodą i stanowiły naturalny rezerwuar nawadniający okoliczne drzewostany przez następne miesiące. Starorzeczy utrzymujących wodę cały rok jest osiem – kilka mniejszych w najbardziej upalne lata wysycha. Wszystkie mają swoje charakterystyczne, lokalne nazwy (Łojewo, Szaniec, Musiółka, Wielka Starucha czy Zaskrzęcie), nadane przed wielu laty przez okoliczną ludność, korzystającą z bogactw tutejszych lasów i wód. Naturalne, stale napełnione wodą zbiorniki wpływają na obecność charakterystycznych dla terenów podmokłych zbiorowisk roślinnych. Oprócz typowo leśnych zbiorowisk, takich jak łęgi jesionowo-wiązowe, wierzbowe, olszowo-jesionowe czy topolowe, a także grądy, wikliny i łozy spotykamy w rezerwacie i jego sąsiedztwie szuwary oraz łąki selernicowe, trzcinniczyska oraz zbiorowiska wolfii bezkorzeniowej.

Czeszewski Las a mała retencja

Obecnie na terenie Uroczyska Warta prowadzona jest aktywna ochrona starorzeczy i terenów podmokłych. Nadleśnictwo Jarocin, zdając sobie sprawę z tego, jak ważna jest obecność wody dla zachowania niepowtarzalnych walorów Lasów Czeszewskich, prowadzi tutaj od 2002 roku program małej retencji. Polega on na budowie urządzeń piętrzących, rowów oraz zastawek, które mają na celu zatrzymanie wody w lesie. Specjalnie skonstruowane zastawki klapowe pozwalają na zasilenie starorzeczy wiosennymi wezbraniami Warty i Lutyni, a następnie zapobiegają jej odpływowi do koryt rzek.

Podjęcie takich działań było konieczne, gdyż po wybudowaniu na Warcie zbiornika retencyjnego w Jeziorsku zaobserwowano znaczny deficyt wody w uroczysku. Wiosenne wezbrania i wylewy Warty stały się coraz rzadsze, a letnie niskie stany wód w rzekach powodują, że wiele starorzeczy zaczęło wysychać. Dalszym objawem deficytu wilgoci w glebie było pogorszenie się zdrowotności drzewostanów, aż do masowego zamierania potężnych dębów, jesionów i innych charakterystycznych dla łęgów gatunków drzew. Badania prowadzone w rezerwacie wykazały grądowienie siedlisk, czyli wkraczanie na siedliska łęgów gatunków typowych dla bardziej suchych grądów.

Świat dla roślin i zwierząt

Flora opisywanego obszaru jest bardzo bogata i obejmuje ponad 680 gatunków roślin naczyniowych. Jest ona typowa dla kompleksów leśnych we wnętrzu naturalnej doliny wielkiej rzeki i obejmuje zarówno gatunki leśne, jak i błotno-aluwialne. Na terenie uroczyska licznie występują bobry i wydry. Jednak największym bogactwem Lasów Czeszewskich są ptaki. Liczące prawie dwieście lat pomnikowe jesiony i dęby są idealnym miejscem do życia dla dzięciołów – bytuje tutaj aż siedem ich gatunków, a dzięcioł średni tworzy tu najliczniejszą populację w Wielkopolsce i jedną z najliczniejszych w Europie. Obecność dzięciołów jako gatunków zwornikowych (których wpływ na biocenozę lub ekosystem jest o wiele większy, niż można by oczekiwać na podstawie liczebności), decyduje o występowaniu na tym terenie kilku par gołębi siniaków, które gniazdują w dziuplach wykutych przez dzięcioła czarnego. Z innych rzadkich ptaków gniazdujących w widłach Warty i Lutyni należy wymienić bielika, żurawia i przelatujące bociany czarne. Obszar ten znany jest również z występowania wielu gatunków chronionych i rzadkich owadów, związanych z obecnością w uroczysku starych, grubych i spróchniałych drzew. Do najważniejszych gatunków zaliczamy jelonka rogacza, kozioroga dębosza, pachnicę dębową, łucznika oraz rzemlika wiązowca. Występujące tutaj motyle – rusałka żałobnik i mieniak tęczowiec – zostały umieszczone na czerwonej liście zwierząt Polski.

Las Czeszewski to idealne miejsce dla turystów

Turystów i zapalonych przyrodników zachęcamy do odwiedzenia tego pięknego terenu i skorzystania ze zorganizowanej przez Nadleśnictwo Jarocin infrastruktury turystycznej: Ośrodka Edukacji Leśnej w Czeszewie, przeprawy promowej „Nikodem” na rzece Warcie, ścieżek edukacyjnych i wiaty turystycznej.